De Iraanse vrouwen komen in opstand – opnieuw.
Sinds de recente dood van de Koerdisch-Iraanse vrouw Mahsa Amini terwijl zij in hechtenis was genomen door de zedenpolitie van het land, zijn Iraanse steden in protest uitgebarsten.
Deze protesten zijn een van de grootste uitdagingen geworden voor het Iraanse politieke establishment sinds de Islamitische Revolutie van 1979. De autoriteiten hebben een hardhandig optreden ontketend, waaronder de eerste terdoodveroordeling van een niet-geïdentificeerde demonstrant.
Maar protest door Iraanse vrouwen is niet nieuw. Sinds het begin van de 20e eeuw hebben Iraanse vrouwen het voortouw genomen bij politieke protesten en veranderingen.
“Er is eigenlijk een zeer lange geschiedenis van vrouwen die pleiten voor de rol van vrouwen in Iran en voor vrijheid,” vertelt Pardis Mahdavi, provoost en uitvoerend vice-president van de Universiteit van Montana.
“We hebben islamitisch feminisme gezien, we hebben meer seculier feminisme gezien, we hebben meerdere generaties feministen gezien, en deze hebben eigenlijk de belangrijke basis gelegd voor wat we vandaag in de straten van Iran zien.”
Al meer dan een eeuw is de plaats van de vrouw in Iran een seismische politieke, culturele en religieuze kwestie. En vrouwen hebben keer op keer gereageerd door hun stem te laten horen.
Iraanse vrouwen kwamen de straat op
Met ongeveer 85 miljoen mensen is de bevolking van Iran overwegend Perzisch (niet Arabisch) met verschillende andere etnische minderheden.
Van 1905-1911 werd het land opgeschrikt door de Perzische Constitutionele Revolutie, een periode van ongekend debat, die de weg vrijmaakte voor het moderne tijdperk van het land.
De macht van de lang gevestigde monarchie werd tijdelijk ingeperkt en er kwam een parlement en een nieuwe grondwet.
Haleh Esfandiari, directeur emerita en vooraanstaand fellow van het Midden-Oostenprogramma van het Wilson Centre in Washington DC, zegt dat de vrouwenbeweging voorop liep bij deze revolutie.
“Een groot aantal Iraanse vrouwen ging de straat op en protesteerde voor meer rechten,” zegt Esfandiari.
“Maar toen de grondwet werd opgesteld, kregen vrouwen geen stemrecht of recht om in het parlement gekozen te worden. Eigenlijk kregen ze geen rechten. Ze werden opnieuw beschouwd als tweederangsburgers.”
Een verbod op sluiers
De tumultueuze geschiedenis van het land zette zich voort in 1921, toen een door de Britten gesteunde staatsgreep ertoe leidde dat de militaire commandant Reza Khan zichzelf tot Reza Shah (“Shah” betekent “koning“) kroonde.
Hiermee begon de Pahlavi koninklijke dynastie, die 54 jaar zou duren.
Reza Shah beloofde Iran te moderniseren, met een beleid dat grote gevolgen zou hebben voor de Iraanse vrouwen.
In 1936 verbood Reza Shah islamitische sluiers (waaronder de hijab en chador) en drong hij erop aan dat Iraanse vrouwen zich als Europeanen zouden kleden.
Esfandiari zegt dat dit “erg moeilijk” was voor sommige vrouwen omdat ze “niet de middelen hadden om zonder sluier in het openbaar te verschijnen“.
Reza Shah verhoogde ook de huwelijksleeftijd voor meisjes van negen naar dertien jaar en stond vrouwen toe de universiteit van Teheran bij te wonen.
Gouden jaren voor Iraanse vrouwen
In 1941, tijdens de Tweede Wereldoorlog, dwongen de Britten Reza Shah af te treden ten gunste van zijn zoon, Mohammad Reza Pahlavi.
Deze Shah regeerde bijna 40 jaar, gesteund door de VS en andere westerse bondgenoten.
“Persoonlijk denk ik dat het bewind van de Shah, als het gaat om vrouwenrechten, de gouden jaren waren voor Iraanse vrouwen. Vrouwen kregen stemrecht en werden gekozen in het parlement. De politieke ruimte lag dus open voor hen,” zegt Esfandiari.
“Vrouwen namen deel aan de ontwikkeling van de staat. Zoals een vriendin van mij ooit zei: ‘Ik had het gevoel dat er geen deuren voor mij gesloten waren’.”
Maar niet iedereen is het daarmee eens.
De dictator
Shahin Nawai is entomologe en politiek activiste. Zij was student in Iran ten tijde van de laatste Shah, en heeft een heel andere kijk op zijn tijd aan de macht.
“Tijdens de periode van de Shah was het grote probleem voor mij als student, als jonge vrouw, de censuur en de dictatuur,” zegt ze.
“Ik kon niets doen – ik kon geen enkel boek lezen dat ik wilde. Ik kon geen enkel tijdschrift lezen. Het stond volledig onder controle van de geheime politie van de Shah.”
De geheime politie, genaamd de SAVAK, verpletterde alle dissidente bewegingen.
Pardis Mahdavi voegt eraan toe dat “Iraanse vrouwen onder de sjah zeker meer vrijheid hadden om zich te kleden, enzovoort, maar vrouwen hadden nog steeds het gevoel dat hun mogelijkheden om deel te nemen – politieke participatie – werden belemmerd“.
“Ook het vermogen van Iraanse vrouwen om zich volledig in te zetten voor zinvol en winstgevend werk was iets wat volgens hen op de proef werd gesteld.”
En zo verzetten vele Iraanse vrouwen zich tegen de Shah.
De revolutie van 1979
Onvrede met het wrede regime van de sjah barstte in 1978 op straat uit. Opnieuw stonden vrouwen in de frontlinie van deze protesten.
“De slogan van die revolutie was ‘onafhankelijkheid, vrijheid, Islamitische Republiek,’ maar niemand had een idee wat de ‘Islamitische Republiek’ betekende,” zegt Esfandiari.
“De Iraanse vrouwen die deelnamen aan miljoenenmarsen verwachtten dat de regering hen niet alleen democratie zou bieden, maar ook een uitbreiding van de vrouwenrechten zou toelaten.”
Op 16 januari 1979 gebeurde het ooit ondenkbare – de Shah verliet het land en ging in ballingschap.
De revolutie bracht verschillende stemmen samen. Maar in de nasleep begon de islamitische autoritaire vleugel van het land te domineren.
Het pro-westerse seculiere regime van Iran werd vervangen door een anti-westers islamitisch regime onder leiding van Ayatollah Khomeini, de nieuwe “Opperste Leider“.
Onderdrukking van Iraanse vrouwen
Shahin Nawai zegt dat de vrouwenrechten in de nieuwe Islamitische Republiek Iran snel werden ingeperkt.
“In 1979 hadden we meer dan 40 verschillende vrouwenorganisaties in het hele land … maar in 1980 werden ze gesloten. Mensen van deze groepen werden gearresteerd en vermoord.”
“De onderdrukking kwam overal vandaan door Khomeini.”
“Iraanse vrouwen verloren het recht op echtscheiding, want echtscheiding werd weer het eenzijdige voorrecht van de man. De huwelijksleeftijd werd voor meisjes verlaagd tot negen jaar,” zegt Esfandiari.
En de sluier werd opnieuw een belangrijk politiek punt.
“De lichamen van vrouwen stonden centraal in het platform waarmee het islamistische regime aan de macht kwam… Hun kritiek was eigenlijk een kritiek op een Iran dat te zeer in de ban was geraakt van het Westen,” zegt Mahdavi.
“Dus creëerden ze een hele tak van de macht die de zedenpolitie heet, en hun hele taak was gericht op ‘het handhaven van het goede en het verbieden van het verkeerde’.”
“Het betekende het reguleren van de lichamen van Iraanse vrouwen, van wat ze droegen tot hoe ze liepen, met wie ze liepen, waar ze zich in het openbaar bevonden, enz.”
In 1985 voerde het islamitische regime het verplichte dragen van de hijab in.
Ali Ansari, hoogleraar Iraanse geschiedenis aan de Universiteit van St Andrews, wijst erop dat “één van de eerste protesten van de nieuwe republiek eigenlijk vrouwen waren die protesteerden tegen het verplicht opleggen van de hijab“.
Overdreven gericht op hun lichaam
De volgende generatie, die Mahdavi de “kinderen van de revolutie” noemt, begon het regime op grotere schaal uit te dagen. Jonge Iraanse vrouwen speelden een prominente rol.
“Dit was een regime dat zo overdreven gefocust was op hun lichaam,” zegt ze.
“Jonge Iraanse vrouwen waren gefrustreerd door een regime dat meer tijd besteedde aan het controleren van wat vrouwen droegen, dan aan het zoeken naar een oplossing voor het werkloosheidsprobleem, of aan het oplossen van verkeersproblemen of vervuiling.”
Ze zegt dat jonge vrouwen “hun lichaam gebruikten om terug te spreken tegen een regime waar ze het niet mee eens waren“.
“Dat deden ze door de hoofddoek naar achteren te schuiven, rode lippenstift te dragen, rode nagellak te dragen“, wat ze “verzetsdaden” noemt.
De Groene Beweging
Vanaf eind jaren negentig zijn er in heel Iran steeds meer protesten geweest.
In 2009 leidde een betwiste presidentsverkiezing, waarbij de conservatieve Mahmoud Ahmadinejad aan de macht bleef, tot de massale protesten van de Groene Beweging.
Mahdavi zegt dat Iraanse vrouwen het voortouw namen “omdat er voor hen het meeste op het spel stond onder een conservatief regime“.
“Het waren vrouwen die het meest leden onder een zedenpolitie die hun lichaam en hun gedrag onder de loep nam.”
Vrouwen waren ook sterk betrokken bij de protesten in 2017-2018, die gericht waren op het economisch falen van de regering.
Het is genoeg geweest voor talloze Iraanse vrouwen
Op 13 september werd de 22-jarige Koerdisch-Iraanse vrouw Mahsa Amini door de zedenpolitie in Teheran gearresteerd omdat zij haar hijab te los zou hebben gedragen.
Terwijl ze in hechtenis was, raakte ze in coma. Drie dagen later was ze dood.
Volgens Amnesty International kwamen er “geloofwaardige berichten van ooggetuigen dat de zedenpolitie haar in het politiebusje had onderworpen aan martelingen en andere mishandelingen, waaronder slagen op haar hoofd“.
Wat begon als protesten buiten het ziekenhuis waar Amini lag, heeft zich sindsdien verspreid naar tientallen steden in het land en is uitgegroeid tot iets veel groters.
“Vrouwenzaken waren voor velen het uitgangspunt, maar het is nu echt veel groter. Het gaat over mensenrechten. Het gaat om menselijke waardigheid. Het gaat ook over gelijkheid en economie,” zegt Mahdavi.
“Mensen leven onder de pijn van internationale sancties. De werkloosheid is tot astronomische hoogten gestegen … Het verkeer wordt alleen maar erger. De vervuiling wordt alleen maar erger.”
De autoriteiten hebben met geweld gereageerd. Volgens het activistische persbureau HRANA zijn honderden demonstranten gedood, onder wie tientallen kinderen.
“Dit broeit al meer dan twee decennia. Sommigen zouden kunnen zeggen dat de ontevredenheid over het islamitische regime al sinds de revolutie van 1979 broeit,” zegt Mahdavi.
“Een van de dingen die me ook inspireren is het feit dat we schoolmeisjes zien protesteren,” zegt ze.
“Iraniërs in Iran en over de hele wereld zeggen, op de één of andere manier voelt deze keer anders … Het is genoeg geweest!”
“Vrouw, leven, vrijheid”…. ik kan het zelf niet beter uiten dan de Iraanse vrouwen het in de protesten doen!
Sylvain Goldberg
